Á

á

á, præp. svarer til þaa (dvs. upp á, sedette), da det (= nht. an, eng. on, got.ana) betegner en Væren ovenpaa ellerKommen hen paa noget og saaledes for-holder sig til í paa samme Maade som af til ur, eller til af paa samme Maadesom í til ur. Den angiver 1) Stedeta) hvorpaa noget er eller sker, m. Dat.f. Ex. á landi, vatni dvs. til Lands, til Vands. Dn. II, 257; er fátt á bókumsagt Post. 84212; jvf Elucid. 714; leikaá velli Heilag. I, 28621; þá lá prestrá ströndu Heilag. II, 18023; vera áhimni Heilag. I, 2439; vera á bátiFld. II, 25311; bera góðan ávöxt ásér Heilag. I, 28630; binda hey á hestNj. 47 (741); dúnklæði á hest dvs.saa mange dunfyldte Sengklæder, som kunde føres paa en Hest Sturl. II, 924;á öðrum löndum Homil. 9330; og saale- des med Stedsnavne, saavel Landes ogLandskabers eller Egnes, som Gaardesog lignende Navne, i hvilken Forbin-delse dog bruges í lige saa vel som á;f. Ex. sú borg stendr á Italia í Róma-ríki Heilag. I, 36526. Som mange Gaards- navne ere dannede af eller hentede fraOrd, der betegner det Steds naturligeBeskaffenhed, paa eller ved hvilket Gaar-den ligger, saaledes forbindes á meddeslige Ord eller Navne ikke alene i Til-fælde, hvor der er Tale om, at nogetder er eller sker, men det tjener endogligesom andre Præpositioner f. Ex. at, í,undir, austan, sunnan, til, forbundet medet saadant Ord, at danne selve Gaards-navnet, f. Ex. á litlum bœ er heitirá Kalfskinni OH. 7611, hvoraf igjen følger, at der oftere forekommer Udtryk som:roá til bœjar er heitir á SæheimrauðuHeilag. II, 18023; kom á þann bœ erá Eyri heitr Bp. I, 62127; om Udtryk- kene ofan á e-t, á e-t upp, se underofan, upp; b) hvorpaa noget ved detsBevægelse kommer, m. Akk. f. Ex. faraá Finnmörk Flat. I, 4237; stíga á bátEg. 32 (6531): kasta á glœðr reykelsiHeilag. I, 4356; rennr fram á torgHeilag. I, 6821; engill minnti Josefat flýja á Egiptaland Hb. 3419; komá Eyjarsanda Sturl. I, 23428; þeir fóruá land at skemta sér Fld. II, 24415;gengu þeir á skip Heilag. II, 2515;féll ek á ána Heilag. II, 2826; absol. leitaði ráðs, hvert á skyldi snúa Sturl.II, 1226; komast á fœtr Nj. 59 (922).Hertil maa ogsaa henføres: lét ekki ásik finna at- Nj. 75; sýndi á sik mikitgaman Fm. X, 329 (jvf slá e-u á sik,slær e-u á e-n) men forskjelligt fra: fann lítt á honum, hvárt honum þóttivel eðr illa Eb. 15; þú skalt öngvafáleika á þér sýna Nj. 7. 2) Gjernin- gen a) hvormed nogen er sysselsat, m. Dat.: falla á sínum verkum Eg. 86;vera á bœnum Heilag. I, 25315; takae-n á orku, á stuld Eids. 2, 9; Hak.Ív. 24113; afla sér fjár á holmgöngumEg. 67; taka e-n á rás Flat. II, 8620;komast undan á flótta, hlaupi Eg. 4;Hkr. 3417. b) som man vil foretage sig, m. Akk.: ganga á fang við e-n; faraá fund e-s, á veiðar, á sund; bregðae-m á eintal Fm. VI, 11; leiða e-n áeinmæli Nj. 6. 3) Retningen hvori noget gaar, m. Akk. á tvær hliðar, áymsar hliðar, gefa á tvær hendr, áaðra hönd e-m, á hæl eller hæli, gékkveðr á land (jfr. veðr var á af suðri);á breidd, lengd (breiðan, langan) Fm.VIII, 416; úvitandi á hvern hann stefndiStj. 60727; ogsaa saaledes, at der ikkejust behøver at være Tale om nogenvirkelig Bevægelse, men derved kun ud-trykkes Opmærksomhedens eller TankensRetning mod noget (med Udgangspunktetpaa det Sted, hvor den Talende er elleri Tanken har hensat sig, jvf heyra, sjáe-t til e-s staðar, se under til 2): þeirsá boða mikinn inn á fjórðinn Nj. 124;sem vér snerim annan veg á eyna Herv.2094; fénaðr gékk þar á land upp (dvs.oppe paa Land) Flat. I, 5454; til sætraá fjall upp (dvs. oppe paa Fjeldet) Gul.84; eru víða fjallbygðir upp á mörkinaEg. 14; gerðust dunur miklar út áeyna (dvs. ude paa Øen) Herv. 21116;sitja á miðjan bekk Nj. 50. Om Tan-kens Henvendelse paa noget som Maaletfor ens Bestræbelser bruges ogsaa Ud-trykket vera á e-s skaða Mar. 75323;Stj. 192. 4) Maaden, hvorpaa nogetsker, m. Akk.; m. Subst. leið, lund, vegr;hafði klæðabúnað á forneskju Fris.38137; mæla á allar tungur Heilag. I,2439; þat köllum vér á norrœnu kyn-dilmessu Mar. 2048. 5) Tiden, naarnoget sker, m. Dat. á gamals, tvitugsaldri; þá var hann á átta ári inssjaunda tigar Sturl. I, 37617; á nökkurritíð gerði n. för sína til Jorsala Heilag.II, 2913; jvf 2928; á dögum Hákonarhins ríka Eg. 89; jvf Heilag. I, 2535;á 5ta ári ok 20 míns virðuliga herra&c. Dn. VIII, 259; á hinum átta vetriþangatkomu heilags Mauri var klaustritalgert Heilag. I, 66927; á nökkurum, ein-um tíma Post. 912. 32; á því ári Bp. I, 6794;m. Dat. Plur., hvor der er Tale om Tider,paa hvilke noget gjentager sig, pleier atforegaa (jvf um 12 b): á öptnum dvs.om Aftnerne Hitd. 23; m. Akk. á hvernhelgan dag er þeir ero í úhlýðni Dn.II, 95; mátti hann ok eigi fœzlu neytanema á aptantíma Heilag. II, 3488;at nóni á laugardaginn Sturl. I, 23428;ef nökkurr gengr á daginn (dvs. om Dagen)Heilag. I, 5228 (jvf II, 9); á laugar-daginn næsta eptir hlaupársmesso Dn.VIII, 1943; á morgin; krossmessa ávárit (jvf Magnúsm. um várit Eids.2, 8); Landsl. 7, 10; m. Akk. Plur. (som Dat. Plur.) verðr ekki svefnsamtá nætrnar Nj. 133; standa þar yfirvötn á vetrinn, en á várin er ísa ley-sir. Eg. 84 (2115); aldri á mína dagaHitd. 8. 6) Tidsrummet, henigjennemhvilket noget foregaar eller udstrækkersig, m. Akk.; líðr á langa föstu, æfi e-s,náttina Flat. II, 4128; Fm. VII, 171;er leið á daginn Fld. II, 24426; talaðihann allan daginn ok allt á nóttina tilmiðrar nætr Post. 2544. 17) Afstandeni Rum eller Tid, m. Dat. á hinni þriðjumílu frá Róma (dvs. i en Afstand af 3Mile fra Rom) Post. 12428, jvf 1252;svoro, at þeir heyrðu á sjau náttum idag (dvs. for 7 Dage siden) Dn. VIII,19413. 8) Tidsrummet inden hvis Udløbnoget sker, m. Dat. var hann á fámdögum alheill Heilag. II, 16313; á fjor-tán nóttum enum næstum Grg. II, 144;á einum missarum, þrim árum Flat.I, 14813. 15; á viku fresti Flat. II, 33114;er nökkurr sá -, er meira hafí á degivaxit en við brœðr OH. 2024. 9) denved et tilføiet Ordenstal betegnede høiereEnhed, inden hvis Omfang et Tal erat finde, m. Dat. var Egill á níunda tigi (dvs. ældre end 80, men yngre end 90 Aar) Eg. 89; jvf Sturl. I, 3255,37620; konungr hafði þá á öðru hun-draði skipa (dvs. flere end 100, men færreend 200 Skibe) Fm. X, 126, jvf Sturl.I, 2279. 32214. 27. 32923. 3644; kom þarsaman á þriðja hundraði manna Sturl.I, 39028, jvf II, 6127; þeir sátu báðirí s. hríðfastir á fjórða tigi mannaSturl. I, 38735, jvf 39512. 10) Gjen-standen, som er bebyrdet med eller under-given noget, m. Dat. engi sök er áErlingi um þat mál Fm. IV, 259; eigamál, rétt á e-m (dvs. Tiltale til, Sagmed, Ret til Bøder hos en) Nj. 71. 11) Gjenstanden, som noget gaar ud over,m. Akk. bera (sök) á e-n, bera fé á e-n,telja á e-n, leita á e-n, vinna á e-n,kaupa gæzlu á kú, Grg. I, 12927; kjósafeigð á e-n SE. I, 120; kalla, líta,skora á e-n. 12) hvad der lider Over-last, bebyrdes eller krænkes ved en Hand-ling, m. Akk. ganga, leita á e-t; sá ergengr á sætt eða vegr á veittar trygðirGrág. 40526, jvf Gul. 32, Heið. 33. 13) Gjenstanden eller Personen, hvorpaader hviler eller hvortil der knytter sigen vis Ret, en Forpligtelse eller et An-svar, m. Dat. þræll á baugs helgi ásér ef- Gul. 198; eiga, taka rétt á sérGul. 186, 200; Nj. 71; eiga rétt, eyri&c. á konu, ambátt, þræli Gul. 197 fg;202; á engi maðr rétt á því Gul. 195;eigi á konungr (sök) á því (dvs. Tiltaletil nogen for den Sags Skyld) Gul.204. 209, jvf 211; Fm. IV, 258; sekjastá gerð Grg. I, 11216; eigi er sök áErlingi (dvs. der paahviler ikke E. nogetAnsvar) um þetta mál Fm. IV, 259. 14) Tilstanden, Stillingen, Forholdet,hvori noget er eller kommer, m. Dat.á laun, launungu á lífi, vera á valdí e-s,á vist, á kosti e-s, hafa í griði meðsér Gul. 197. m. Akk. ganga á mála,ganga, koma á vald e-s, koma á griðGrg. I, 151; verða á veg fyrir e-mHeilag. I, 6824; koma á stefnu Dn.VIII, 2715. 15) Gjenstand, ved hvisHjælp eller Anvendelse man opnaar ellerudretter noget, m. Dat. dró han mikinnauð á smíð sínni Post. 22316; með féþví er þeir taka - á verkum sínumElucid. 15612 fg; taka fé á konum tilsaurlífis (dvs. Kvinder som de overgivetil Utugt) Heilag. I, 43515; tóku þeirþat (fé) at röngu eða á sökum Elucid.15619 fg; sælast á fátœkum Heilag. I,68213; kvezt þar vánda menn á matala er þeir voru Fm. XI, 370; vildi eigialast á öðrum (dvs. at andre skulde fødeham) svá at hann ynni ekki til Post.25119. 16) hvad man sætter i Pant foreller paa Spil (veð) ved noget; m. Akk.flytr (dvs. beretter) á sína sál (dvs. idet hanved sin Sjæls Salighed indestaar derfor)Thom. 43523; þótt hann hafði haftlögligt vald &c., hafði hann á sítt lífeigi verit svá djarfr at kjósa &c. Thom.3137; skyldi ek halda hann upp tilríkis á mítt líf ok limar Thom. 31234;þeirri þrælkan sem þeir voru þvin-gaðir með upp á þeirra sáluháskaThom. 27520. 17) hvad man paaberaa-ber som tjenende a) til Bestyrkelse af etUdsagn, m. Akk. ek játaði á vígslu mínaok prestdóm ok mína kristiliga trúDn. VIII, 50 (s. 7412 jvf 756. 16); eigifyrr en þú játar oss á þín sannyndiat segja hana (dvs. sýnina) engum manniThom. 3951; vér vitum þat sannyndivera á eið várn Dn. I, 313; segir áeið sínn at - Dn. VIII, 63. b) Begrun-delse af et Bud eller Forbud, m. Akk. bjóðum vér upp á hlýðni, prestvígsluyðra o. dsl. Dn. VIII, 16. 76; Thom.19924, 4271; jvf í krapti hlýðninnar,undir háska vígslunnar Thom. 3481. 18) Gjenstanden, med Hensyn til hvil-ken noget finder Sted, hvortil en Virk-somhed eller Egenskab er indskrænket,m. Dat. kunna á skíðum Fm. VIII,120; hafa metnað á e-u Flat. I, 11120;verða einn á sínu máli Heilag. I, 2533hafa elsku á e-m Fm. IX, 242; eigavald á e-m Nj. 6; rjúfa sætt á e-mNj. 69; hefna meingerðar á e-m Flat.I, 471; m. Akk. á alla atgerfi var hannumfram alla jafnaldra sína Hkr. 7194;þá er hann skorti vetr á tvítugan (dvs.da han manglede en Vinter paa at være20 Aar gammel) Sturl. I, 3517; hagr ájarn, tré Gisl. 18; Bp. II, 146; hagrá hendr Harð. 1; dökkr, jarpr á hár,Nj. 25; sáttr á e-t Flat. I, 28320; frœði-maðr á kvæði Fm. VI, 391; meistariá þá list sem á allar aðrar Heilag. I,12725 fg; vísdómr á mannligar bóklistirPost. 2507; nefna e-n á nafn (lat. pernomen) Heilag. I, 19812. 19) Gjenstan-den, som noget tilhører, idet Præp. ásaaledes benyttes til Omskrivning af Ge-nitiv; m. Dat. snýr upp á sér maganumRidd. 117; hann rétti á sér fingrnadvs. sine Fingre, Bp. I, 62830; leggr hanní fótinn á honum Vem. 2841; koma útfœtrnir á Vídförli Mag. 3012; nefit ásteðjanum Jomsv. 7317; hafði knýtt halasaman á öllum nautum Dropl. 29; hannbatt saman halana á hverjum tveimrStj. 41237 fg; mældi hann grundvöllhúsgjörðarinnar með aurfalnum á spjótisínu Flat. I, 439. 20) uden noget føl-gende af Præpositionen afhængigt Ord,idet a) Præp. dels staar absolut, saa atGjenstanden maa underforstaaes ellersuppleres af Sammenhængen, eller og-saa ved Præpositionen er udtrykt, atnoget er, kommer tilstede, f. Ex. bera,koma, leggja, vera, verða á. b) eller der efter á tilføies en anden Præp. med et deraf hængende Ord, der ligesaa gjernekunde have været forbundet umiddelbartmed á, f. Ex. legg ek þat á við þik(= þat á þik) Nj. 6.

Part of speech: præp

Possible runic inscription in Medieval Futhork:ᛆ
Medieval Runes were used in Norway from 11th to 15th centuries.
Futhork was a continuation of earlier Younger Futhark runes, which were used to write Old Norse.