Járn

járn

járn, n. (opstaaet ved Elisjon og Kontrac-tion af isarn se Soph. Bugge i Zeitschr.f. vergl. Sprachforschung IV, 250; K.Gislason AnO. 1866 s. 288 fg; got.eisarn, ght. îsarn, îsan, ags. îsern, îrenDG. II, 45221 fgg) 1) Jern i Alm. somMetal, Material (hvoraf noget arbeides),Handelsvare. Rb. 110 (1984); hann varhagr maðr á tré ok járn ok gjörðisthinn mesti smiðr EG. 1 (213); Þorgrímrvar hagr á járn Gísl. 1822; var hann(nl. Þorhallr) hagr við járn ok tréÖlk. 153; hann (nl. Þorsteinn) var járn-gjörðarmaðr mikill, Grettir var atgangs-mikill at drepa járnit (jvf járndreps-sleggja) Grett. 12226; hundrað járnsse s. 95 a17 fgg; lest járns Dn. IX,1187; linspund járns Rb. 11041; jvf12036; skippund járns Rb. 12037; vættjárns Dn. II, 448; forskjellige SlagsJern vare valdresk járn (som førtes overSogn til Bergen? Dn. IX, 118); Rb.2, 1014; þrœnskt járn Rb. 2, 1013 (jvfDn. VIII, 10218 fg under járnæfi; se og Meddelelser fra det norske Rigsarkiv I, 28825; Norske Regnskaber og Jorde-bøger fra det 16de Aarhundrede I, 64 a.65 b. 66 a. 10016. 26. 13834. 18930. 190.3206 fgg. 3215. 32732); blástrjárn og fellu-járn se under disse Ord; útrekt járn dvs.udhamret Jern (jvf 16 pundt osmundejern bleff udractht till thenejern at slalecthesöm aff til sallen Norske Regn-skaber &c. I, 19031): firir hvert lispundaf útrekto jærne Rb. 12036; lurksjárndvs. (som det synes) Jern i tykke rundeStænger (jvf járnlurkr), Dn. X, 11811;slájárn (dvs. fladt Stangjern?) Dn. II, 448;teint járn dvs. Jern i tynde runde Stæn-ger (mods. flatsmíði nýtt GrG. I, 19422)Dn. IV, 32421. IX, 11812; teint járntil skipasmíðis Rb. 12027; allteint járndvs. Jern i meget tynde, runde Stænger, Rb. 2, 1014; láta sjalfr járn til (detArbeide som skal gjøres) Rb. 11043. 12035. 2) Stykke Jern; járn þau, er rœr heita Pr.5223 (Anal.1 17833), se under ró. 3) Jernsom bruges til skírsla, til Bevis for ensUskyldighed, til Bekræftelse af et Vidnes-byrd eller Udsagn (se Ra. 914 fgg jvf fer-rum candens Du Cange II, 1, 384-389);járn (stendr) fyrir öllum óbótamálumBorG. 1, 1718; Erlingr svarar: ekki muntuþar nú orðum einum við koma, en kostrmun þér at bera járn ok fœrast undan;- um morguninn sat Endriði til járnsok fastaði sem siðr er til þeirra manna,er járn skulu bera, ok er hann skyldibera járnit, þá er svá sagt, at eigi máttisköruligarr at því vinna; en er 3 nætrvóru liðnar, var leyst til handarinnarFlat. II, 1959-22; veiztu þat faðir, atþá er menn sitja til járns ok skuluskírast, at skera skal hár þeirra (nl.kringluskurð s. 19638) Flat. II, 1971;þótt þú hafir heitt járn borit ok brenthold þítt, þá munda ek vilja, at sumirbæri kalt járn í holdi sér af þeimJaðarbyggjum Flat. II, 1976; ætla ekþikkja oss lítlu verra at bera ekkijárn nema þeim kallt, er hans óvinireru Fm. IX, 28016; vil ek nú bjóðamik til slíkrar undanfœrslu, sem yðrþykkja lög til standa; O. konungrmælti þá: unna viljum vér þér at berajárn fyrir þetta mál, ef þér verðr þessauðit Grett. 939; fjórir goðir menn,prestar tveir ok leikmenn tveir, vórutil járns fœrðir um þat, at þeir hefðieigi unnit á Kolbeini, ok urðu þeirallir skírir um þat mál Sturl. I, 22220;um þau ein mál skal járn bera, er ílögum eru til skild Frost. 2, 451; fast-aði Eiríkr til járns; ok þá er hann skyldibera járnit, þá skildi Sverrir konungrfyrir eiðstafinum ok mælti svá til: tilþess leggr þú hendr þínar á helgadóma ok bók, ok því skýtr þú til guðs,at svá láti hann hönd þína heila komaundan járninu, sem þú ert son Sigurðarkonungs ok bróðir mínn; þá svararE.: svá láti guð mik heila hönd berafrá þessu járni, at ek em son Sigurðarkonungs, en eigi vil ek bera þettajárn fleirum mönnum til faðernis ensjalfum mér, ok eptir þessum samaeiðstaf bar hann járnit ok varð velskírr Fm. VIII, 15012-23; þá gékk Ingakonungsmóðir til Petrskirkju ok fast-aði þar til járns sem siðr er til - -;en þá er járnit skyldi bera, - varþví í brott skotit leyniliga; sumirkórsbrœðr sögðu, at þeir þorði eigiat láta bera járnit fyrr en erkibiskupkœmi til Fm. IX, 25411 fgg jvf 281 fg;síðan lét Oddr þat orð fara, at hannmundi bera járn, at hann mundi væriarfgengr, heldr en láta laust fyrir lögfram Sturl. I, 5825; reyna skal kraptþessar trúarinnar, nú skal taka járnglóanda, en ek mon áðr syngja messuok fœra fórn almáttkum guði, en síðanmon ek ganga yfir glóanda járn ítrausti heilagrar þrenningar 6 fet, okef guð hlífir mér við bruna - -, þáskulu þér allir játast undir rétta trúFm. XI, 3811 (Jómsv.* 3216. 22) jvf Flat. I,11322, hvor dog Sagen fortælles saaledes,at Biskop Poppo bar glóandi járnslá iHaanden 9 Skridt; þar vóru gjör gló-andi 7 plógjárn ok lögð niðr, ok gékkHaraldr þar eptir ok leiddu hann tveirbiskupar -, þá mælti Magnús -:eigi treðr hann hugmannliga járninFm. VII, 16421. 4) Hestesko (jvf járnahest og DWb. III, 36555 fgg); ríði viðtíunda mann á sjalfs síns kostnað tilhesta ok járna Safn. II, 16831. 5) Jern- krog, hvorpaa de til en Dør eller Grindhørende hurðarjárn bevæge sig, naar denaabnes eller lukkes; lék þar hurð á járn-um Fm. V, 3318. 6) Egjern, skarpt, skjæ-rende Redskab eller Vaaben af Jern; varvandahlutr at vinna með svá lítlo járni(som den Kniv, han stødte ind i Ormen athepti upp) á svá miklo kvikvendi ok ílloMork. 1325 (Fm. VI, 1664); herbúnaðrsá, er eigi járn bíta á Nj. 156 (2723);hefi ek þá (nl. hreinbjalba) svá sign-aða ok magnaða, at eingan þeirramun járn bíta Flat. III, 24517; Kol-bakr var svá mjök magnaðr, at hannbitu eigi járn (= vápn Fbr. 323) Flat.II, 1505; eyddu borgir ok bœi meðeldi ok járni HeilaG. I, 5482; bera þeirþegar járn (&vl vápn) á G. keisara okdrepa hann HeilaG. I, 3618; þótti mikitfirir at bera járn á svá heilags mannsbein (nl. for at skjære et Stykke af dem) Bp. I, 16917; naar besynderligen kaltjárn (jvf kaltes eisen DWb. III, 36532 fgg)bruges til dermed at betegne saadantVaaben, da sker det vel dels i Mod-sætning til heitt járn som brugtes tilskírsla eller járnburðr (se Flat. II, 1976;Fm. IX, 28016), men ogsaa da med Be-tydning af fiendtligt, dræbende Vaaben, se derom under kaldr 2. 7) Plur. Jern-rustning (jvf járnaðr se under járna) iUdtrykket grár af, fyrir járnum Fld. I,7317; se flere Exempler under grár 1 i1ste Bind s. 632 a46 fgg. 8) Jern, hvoriFange holdes bunden (= járnband, járn-fjöturr jvf DWb. III, 36650 fgg); setja e-n í járn Flat. I, 37828. II, 18629 (jvf Flat. III, 56018); sitja í járnum Fm.XI, 28821; grípa e-n til járns (dvs. for at setja hann í járn?) Post. 74511; Æf. 9293; ogsaa om Jern, Jernbaand, somnogen bærer for ved saadan Bodsøvelse at udsone sine Synder: HeilaG. II,18221. 24. 27 (Fm. V, 22428. 2257. 12. 16).

Part of speech: n

Possible runic inscription in Medieval Futhork:ᛁᛆᚱᚿ
Medieval Runes were used in Norway from 11th to 15th centuries.
Futhork was a continuation of earlier Younger Futhark runes, which were used to write Old Norse.

Also available in related dictionaries:

This headword also appears in dictionaries of other languages related to Old Norwegian.

• Old Norse - Cleasby & Vigfusson Dictionary
• Old Icelandic - Geir Zoëga's Dictionary