Lauss

lauss

lauss, adj. 1) løs (mods. bunden); hónhafði laust hárit sem meyjum er títtFlat. II, 47831; eigi em ek haptr, þóttek væra hernumi, þú fant, at eklauss lifi Fafn. 8 (jvf bandingja, v. 7);Egill var bundinn við staf einn - -,leysti hann hendr sínar með tönnum,en er hendr hans váru lausar, leystihann bönd af fótum sér, síðan leystihann félaga sína, en er þeir váru allirlausir, þá - EG. 46 (9111 fg); þeirEymundr höfðu með sér lausan hest(dvs. Hest som ikke førtes i Tømme), okvóru þar á herklæði þeirra ok vistFlat. II, 12730; skildir vóru bundnirí klyfjar ok urðu þeir eigi leystir,einn skjöldr var lauss -, sá var Sturluætlaðr SturL. I, 3744; kemr áfall annatsvá mikit, at yfir gékk þegar skipit,ok ofan drap flaugina ok af víginbæði ok útan borðs seglit ok alltþat, er laust var á bulkanum (dvs.eigi var bundit í bulka), nema mennBp. I, 42211. 2) fri, ubunden af Tvang, Plage, Indskrænkning, Forpligtelse; leikalauss, lausum hala se under leika 7;eptir dauða Herodis lét Saloma lausafara alla þá menn, er konungr hafðimælt, at drepa skyldi Gyð. 8519 jvf 9;þar var stafkarl einn á búi, ok þóttiförunautum Glúms gaman at glettastvið karl; Glúmr bað þá ekki glettastvið hann meirr, en hann vildi - -,ok nú láta þeir hann lausan, Vem. 2416;jvf Ann. 13317; SturL. I, 4634 fg; þótt-ist Brandr vita, at hann var lausthaldinn, ok vazk við ok varð lauss okkom í kirkju SturL. I, 1612; ek er núlauss af ánauð mínni Fld. II, 43911;birtumst ek honum eigi fyrr, en ekmætta rein standa í hans augliti lausfrá syndum HeilaG. I, 47015; við erumlausir allra svardaga ok fastmæla viðþá Hákon jarl Flat. I, 23225; þóttisthann þá (da han fik høre, at HaakonJarl var død) lauss vera einkamálaþeirra, er hann hafði gengit til hlýðnivið H. jarl Flat. II, 32026; jvf NL. I,46110; lauss munda ek þykkjast (dvs.da mener jeg, at jeg ikke skulde være dignoget skyldig), ef ek gæfa þér skipitmeð farmi Fm. VI, 3076; hann söngyfir þeim Miserere ok sagði þeim þó,at þá vóru eigi lausari (nL. frá banni)en áðr SturL. I, 22116 jvf 10. 14; ef bóndivill bœta sekt fyrir hjúna sítt, þá erþat laust at lögum BorG. 1, 1421; eldrvar lauss í bœnum SturL. II, 1129; Fm.X, 293; þat er ofdrykkjunnar vani, athenni fylgir fyrst mikil margmælgi,en eptir þat lystir menn at slá sérlausum ok leika Stj. 1567; lokusveinarslá sér lausum með stengr ok stafaok láta mjök ferliga Thom. 35114; ernökkurar stundir liðu, þá slær þessiungi maðr sér lausum við um vel flestahluti þá, er syndum sættu Post. 42812;einn tíma, sem hans kumpánar fóru þámeirr lausir ok leikandi en á öðrumtímum eptir því, sem siðr er til skóla-klerka Mar. 116010-33; þá var engi maðrlauss (dvs. ledig, uhindret til) at söðla hestkonungs OH. 1520. 3) opløst, ophævet, berøvet sin Kraft og Gyldighed; bindaþeir þetta fastmælum, skal þetta (nL. vera) komit fram fyrir hin fyrstu jól,elligar eru öll mál þeirra laus Jómsv. 6829 (Fm. XI, 10030); þá skyldi laustvera sáttmálit Dn. I, 10915; sé núlaus veðjan okkur (= sé kyrr veðjonþessi Mork. 9825) Fm. VI, 37019; lauseru öll nýmæli, ef eigi verða upp sögðit þriðja hvert sumar GrG. I, 3724;þing skal laust segja at miðjom degiþann dag, er - GrG. I, 10723; þanndag, er sóknarþing er laust GrG. I,1087. 4) løs, ledig saa at en, som ikkeer i Besiddelse af Tingen, kan faa den; var þá grjótflaug ok skotit spjótumok því öllu, er laust var (dvs. alt hvad man kunde faa fat i) SturL. II, 2437;hann féll á bak aptr - ok varð hon-um laust sverðit (dvs. Sverdet gled ham af Hænderne, saa at han slap det) SturL.II, 9611; konungr sat á stóli, ok drótt-ning á öðrum stóli, þar stóð einn stólllauss (dvs. ledig, hvorpaa ingen sad) okein dýna ok útan um silkiver, R.settist á stólinn MaG. 1113; hafa þeirátt ok tekit alla æfi rentur hverrarprovendu, er laus hefir vorðit í Krist-kirkju kór - -, en eptir venju sválengi tekit, sem hver provenda hefirlaus verit Dn. III, 3535 fg jvf 3427 fg;girntist hann at fá þann biskupsdóm,er þá var lauss Mar. 70822; viljum vérgefa yðr Ólafs kirkju hér í bœnum,því at hón er nú laus Bp. I, 80027;liggja lauss fyrir dvs. være saadan elleri den Stilling, at man let kan faa Tingen,komme i Besiddelse deraf: þessir (nl bú-staðir) líka mér báðir vel -, en eigiætla ek þá lausa liggja fyrir SturL. I,35531; Baglar firðust heldr borgina okbœinn, þótti eigi svá laust fyrir liggja,sem þeir ætluðu Fm. VIII, 3575; hannsegir honum þá, hvar komit var, atmenn hafa til orðit at tala um (at jegkunde faa Þórdís til Ægte), en eigi lágusvörin laus fyrir Ljósv. 557; ef vérskulum líta upp á veraldar götu, eruengi álit í þessu uppkasti, en ef viðsjám til guðs ok fulltings mínnar frú,liggr þinn vegr allr lauss fyrir Bp. II,12132; hafa e-t laust dvs. have noget iden Stilling, at man kan give Slip der-paa, afstaa eller bortgive det: gefr G.honum kníf ok belti - -, en ekkihafði hann fleira laust GísL. 547; hvatlítit höfum vér laust til at gefa guðsmanni Stj. 44213 (1 Sam. 9, 7); látae-t laust a) slippe noget som man hari Haanden: B. hjó í höfuð honum meðöxi, hann brást við svá hart, at B. létlausa öxina Nj. 38 (5811) jvf 45 (7015);varð hann reiðr ok lét lausan sleðannen rendi eptir íkornanum OH. 8528(Flat. II, 16912). b) undlade at begjæreeller modtage noget: lát laust þat, ereigi vera má (hvad der er umuligt, uopnaaeligt), ok leita þess, er vera máPamfiL. 14023; konungr varð úkveðivið ok angrast, er hann hafði lausalátit steinana (nL. som vare ham til-budne) Pr. 41731. c) give fra sig, afstaa: ef ross lýstr mann eða naut stingr,leiti sá til, er sár fékk, ok geri urslíkt sem hann vill, en ef hann lætreigi laust, er átti, þá er sem hann hafisjalfr gert Bjark. 1389; í hljóði seldihann land sítt við lausafé, hann skilrok þat til, at hann skal þá á misse-rum land laust láta Krók. 171; hannvildi eigi laus láta vápn sín fyrirþeim Asbirni SturL. II, 2512; þeir skyldifyrir öngum laus láta ríki, nema -SturL. II, 8129; svá lét hann laustvið þá, sem hann kostaði öngu alltþat, er hann gaf þeim Mött. 419; jvfhann talaði þá til Jacobs: gef mikliðugan - - hann svaraði: eigi lætek þér laust (= VulG. non dimit-tam te), útan þú blezir mik Stj. 18420(1 Mos. 32, 26). 5) løs og ledig, omPerson som ikke er knyttet til et bestemtSted, eller indehaver nogen vis Stilling: hann var lauss maðr ok einn fyrir sér,hann vildi fá starfa nökkurn, því athann var félauss Grett. 794; bæði bœndrok lausir menn Vatsd. 12 (2317) jvflausamaðr; Þolleifr - játtaði þá Þo-steini með handsali frjálst ok heimoltallt þet, er hann hafði átt í Útruði, okþá var Þolleifr lauss or því Ruði okveitti þá viðrgöngu, at hann átti þáekki í því Ruði Dn. VII, 19517. 6) tomhændet, uden nogen Byrde, skiltved det man før havde; ek mun bjóðayðr kosti tvá -, at þér leggit af féyðvart, skip ok vápn, en gangit lausirá land Fld. II, 4012; þessum meginsteinbogans skaltu láta dýr þítt okhana ok svín, ok gakk lauss yfir brúnaok haf ekki með þér nema klæði þínok vápn KoNr. 701; hún tók hann uppí skinnstakk sínn ok hljóp upp hamr-ana, sem hón væri laus Fld. II, 43817;ætlar þú giptu þína svá miklu meirien annarra manna, at þú munir komaþar með gersimar, er aðrir menn meguvarla fara lausir Flat. III, 4121; gerastþeir þá allir gjörfarnir at fást lengr íþeim þunga (nL. at bera hinn sjúkaL. 19), því at á næstum 15 dögumhafa þeir eigi meira gengit en 5 dag-leiðir (dvs. end de havde kunnet gaa i 5Dage), ef þeir géngi lausir (&vl væriliðugir) Post. 68425; hina bar skjótteptir, er lausir riðu (medens derimodde, som rede foran, ráku fyrir sér 16klyfjaða hesta Hrafnk. 2513) Hrafnk.2713; bjuggust þeir ok höfðu klyfjaða5 hesta ok einn lausan Flat. I, 34117(jvf þeir Hallfreðr höfðu 5 klyfjahestaok einn at ríða Frs. 10017). 7) tom,uden Last eller Ladning (jvf lauss stóllMaG. 1113 under Nr. 4); hrinda skipumá sjá ok báru grjót á, því at þeim þótti(eigi) siglanda fyrir stormi lausum skip-um Bp. I, 51827; takit byrðingsseglvárt it forna ok fái þeim þat, er þeimfullgótt, er þeir sigla lausom kili OH.11520 (Flat. II, 22926). 8) bevægelig,rørlig, som til forskjellige Tider er paaforskjellige Steder; stjörnur þær, erlausar fara á lopti ok planete heitaá bókmáli Post. 13235; skal þat lið (nL.várt) í móti því liði þeirra, er laust erok eigi er í fylkingu, því at Skotar erujafnan lausir í fylkingu, hlaupa þeir tilok frá ok koma í ymsum stoðum fram,verða þá opt skeinusamir, ef mennvarast þá eigi, en eru lausir á velli,ef við þeim er horft EG. 54 (11213 fgg);laus orrosta dvs. spredt Fægtning: riðuþeir (nL. enskir menn) í hring um þá,varð þá fyrst laus orrosta, meðanNorðmenn héldu vel fylking o. s. v.Fris. 24829 fgg (Hkr. 62014) jvf þá erfestist orrostan OH. 3836; om Eiendele: en er þeir Ólafr kómu þar, báru þeirút hvatvetna þat, er laust var SturL.I, 32910 jvf 36637; allt þat góðz, semþeir lutu eptir hann, laust ok fastDn. IV, 23217; var öllu gózi skiptbæði lausu ok föstu Dn. V, 1098, jvflausagóz; lauss eyrir dvs. Løsøre, se un-der eyrir 4; lauss peningr = lausseyrir: nógir eru gripir ok lausir pen-ingar Fld. II, 5053; laust = lausseyrir: gengr upp í kostnað allt þat,er laust er Bp. I, 63514; skiptissáttirum laust ok fast, sem þeim féll í arfDn. IX, 36910; Eilífr setti fyrrnefndomsunum sínum - - í sínn móðurarf alltHeline sem þat þá stóð, bæði laustok fast Dn. IX, 20713; með öllu þvígózi, sem hér fylgir í föstu ok lausuMar. 105310. 9) ustødig, vaklende, somlet kan rokkes eller afbrydes; stirðr emek nú ok verðum vér lausir (mods. stöð-ugir) á fótum enir gömlu menninirVatsd. 22 (3724); ríðast hvasst á móti,misti hvárgi annars; konungr hafði þálöngugi burtreið framda ok varð hannþeirra lausari á baki (dvs. mindre fast iSadelen) KoNr. 8111; hugrinn mœdd-ist mjök, þá seig á hann svefn okþó svá lauss, at hann þóttist vaka oksjá öll tíðindi í húsino OH. 19532 (jvfFlat. II, 3223); ek var sofnaðr svá, atek þóttumst nær þat vaka, svá semmorginsvefnar verða opt lausari enaðrir HeilaG. I, 63916; lauss á vellisiges den, som ikke holder Stand eller erstandhaftig, men opgiver sin Stillingeller Modstand, naar Fare er forhaanden; gerðust margir lausir á velli, lögðuskjöldu á bak sér ok flýðu Klm. 1846;er prestr sat við festina, sá hann at-, hann varð þá lauss á velli ok þótt-ist nú vita, at Grettir myndi dauðrvera, hljóp hann þá frá festarhaldinuok fór heim Grett. 15321; jvf EG. 54under Nr. 8; laust som Adv. dvs. ustadigt (mods. fast): þá es byskup var sofnaðrsvá laust, at hann þóttist hvárki vakané sofa HeilaG. I, 2333 jvf HomiL. 17621 (= HeilaG. II, 29817); allt folkvaknar við, því at laust var sofit Æf.8955; flestir sváfu laust ok lítit Bp.II, 8031. 10) letsindig, ubesindig, upaa-lidelig (jvf lausung); klerkr - sá,er mjök var lauss í sínum siðum Mar.7624; hann tók at gerast svó laussí sínni framferð ok sér eptirlátr ílifnaðinum - - svó at - Mar. 78924;hann fór mjök lauss í sínum orðumok framferðum, því at hann hafðisik meirr til at gera þat, sem rangtvar ok únytsamligt Mar. 80010; hafðihann sik svó lausan ok með lítlumáhuga, at - Mar. 80010. 11) som an-den Del af sammensatte Adjektiver, hvisførste Del er et Substantiv, har laussBetydningen af Frihed fra noget, Ude-lukkelse fra Besiddelsen af noget, f. Ex.lýtalauss, formannlauss, sektalauss, sigr-lauss ok sœmdar (BarL. 16319); ligesom laust i Sammensætning anvendes paasamme Maade, f. Ex. forfallalaust, jar-tegnalaust, kauplaust, kaupalaust, leigu-laust, lýtalaust, nauðsynjalaust, orða-laust, sektalaust, váðalaust, vatslaust(GrG. II, 21820), skattalaust ok skulda(GuL. 612).

Part of speech: adj

Possible runic inscription in Medieval Futhork:ᛚᛆᚢᛋᛋ
Medieval Runes were used in Norway from 11th to 15th centuries.
Futhork was a continuation of earlier Younger Futhark runes, which were used to write Old Norse.

Also available in related dictionaries:

This headword also appears in dictionaries of other languages related to Old Norwegian.

• Old Norse - Cleasby & Vigfusson Dictionary
• Old Icelandic - Geir Zoëga's Dictionary